Tác giả: Marcus Willaschek
Phỏng vấn và biên tập: Ralf Neukirch và Philipp Oehmke
Biên dịch: Tôn Thất Thông
TRÒ CHUYỆN SPIEGEL: Immanuel Kant đã ra đời cách đây 300 năm vào ngày thứ hai tuần này. Triết gia Marcus Willaschek giải thích, ý tưởng của Kant về mệnh lệnh thiết yếu có thể giúp gì trong thế giới đầy xung đột ngày nay, và đâu là chỗ sai của triết gia.
***
Willaschek, 61 tuổi, là giáo sư triết học hiện đại tại Đại học Frankfurt và là một trong những chuyên gia hàng đầu trên thế giới về Kant. Năm ngoái ông xuất bản cuốn sách “Kant. Cuộc cách mạng tư duy”.
Immanuel Kant là một trong những người quan trọng nhất của triết học phương Tây. Ông ta đã định nghĩa khai sáng là “ngõ ra của con người từ sự non nớt do mình tự gây ra« và phác họa một quy tắc ứng xử bắt buộc cho hành động đạo đức. Các quyền cơ bản được quy định trong Hiến pháp Đức dựa trên học thuyết của ông về phẩm giá phổ quát của mỗi con người.
SPIEGEL: Thưa ông Willaschek, sinh viên của ông ngày nay nghĩ gì về Kant?
Willaschek: Tất nhiên tên của ông ấy vẫn có sức thu hút. Đến mức nhiều người nghĩ rằng, bạn phải đối mặt với tư duy của Kant khi muốn học triết học.
SPIEGEL: Họ có lý không?
Willaschek: Tất nhiên. Tôi không cần phải nhấn mạnh rằng tôi coi Kant là một trong những triết gia và nhà tư tưởng truyền thống vĩ đại của phương Tây chúng ta. Và điều đó đáng để cho ta cần nghiên cứu kỹ lưỡng các tác phẩm của ông ấy. Như tất cả chúng ta đều biết, điều đó không hề dễ dàng chút nào.
SPIEGEL: Những khó khăn nào đang chờ đợi độc giả?
Willaschek: Ngôn ngữ của Kant rất khó hiểu đối với nhiều người. Ông đã viết hai loại văn bản. Những cuốn sách chuyên môn rất tinh vi về triết học như “Phê phán lý tính thuần túy”. Chắc chắn, đó là một tác phẩm cực kỳ khó hiểu. Điều này đôi khi cũng là điều khó khăn đối với tôi. Nhưng ông ấy cũng viết những bài tiểu luận nhắm đến đối tượng độc giả phổ thông. Các bài viết có âm hưởng hài hước, hóm hỉnh và sắc bén – nhưng tất nhiên, ngôn ngữ này vẫn còn rất xa vời với chúng ta. Do đó, ngay cả những văn bản đơn giản hơn cũng khó đọc đối với sinh viên ngày nay.
SPIEGEL: Họ quan tâm đến điều gì ở Kant?
Willaschek: Điều quan trọng thời sự. Đạo đức học của Kant không trực tiếp mang tính chính trị. Tuy nhiên, nó khiến nhiều người có tư duy triết học phải quan tâm. Những điều cơ bản của đạo đức là gì? Tại sao bạn được phép làm những việc nhất định mà không được làm những việc khác? Hoặc mệnh lệnh thiết yếu – bạn sử dụng nó như thế nào? Và sau đó có những điểm mà Kant rất còn thời sự. Chúng ta hãy xem bài “Hướng tới hòa bình vĩnh cửu” với quan niệm về một trật tự liên bang cho hòa bình thế giới. Những lời chỉ trích của ông đối với chủ nghĩa thực dân – và mặt khác là những phát biểu kỳ thị chủng tộc của ông. Đây là những vấn đề được giới trẻ ngày nay quan tâm.
SPIEGEL: Có phải mục tiêu của sinh viên là hủy bỏ Kant?
Willaschek: Ấn tượng của tôi thì ngược lại. Nếu bạn cung cấp các khóa học về Kant với những câu hỏi tương tự, sinh viên sẽ đến đông nghẹt! Đồng nghiệp của tôi, Achim Vesper, người hiện đang đại diện cho vị trí giáo sư của tôi, vừa tổ chức một cuộc hội thảo về phân biệt chủng tộc trong triết lý Khai sáng. Bây giờ anh ấy phải sửa 80 chỗ trong bài giảng!
SPIEGEL: Phụ đề cuốn sách hiện tại của ông là “Cuộc cách mạng tư tưởng”. Điều đó có ý nghĩa là gì?
Willaschek: Đối với Kant, cuộc cách mạng tư tưởng ban đầu là một luận đề trừu tượng. Nó luận bàn về mối quan hệ giữa chủ thể và đối tượng. Giữa nhà tư tưởng và thế giới. Đó là ý tưởng cho rằng, cách nhìn của chúng ta về thực tế không chỉ dựa trên đối tượng mà còn dựa trên năng lực nhận thức của chúng ta. Rằng chúng ta di chuyển trong một thế giới được định hình bởi những năng lực nhận thức của chính chúng ta. Chẳng hạn, chúng ta không chỉ đơn giản tìm thấy một thực tại trong không gian và thời gian, mà không gian và thời gian tác động đến quan điểm của chúng ta.
SPIEGEL: Điều đó nghe thật trừu tượng.
Willaschek: Kant mang ý tưởng này sang các lĩnh vực khác của triết học. Chẳng hạn, về đạo đức, ông cũng tin rằng những giá trị đạo đức không được trao cho chúng ta từ bên ngoài mà là kết quả của tư duy lý tính. Rằng chính lý tính cung cấp cho chúng ta quy tắc ứng xử. Rằng cái thiện hướng theo suy nghĩ lý tính của chúng ta – chứ không phải ngược lại. Trong sự việc đó, có một ý tưởng rất khai sáng.
SPIEGEL: Là điều gì?
Willaschek: Rằng cả Chúa, thiên nhiên lẫn xã hội đều không phải là chủ thể trao cho chúng ta giá trị. Chúng chỉ dựa trên lý tính của chính chúng ta.
SPIEGEL: Điều đó dẫn chúng ta tới mệnh lệnh thiết yếu nổi tiếng.
Willaschek: Mệnh lệnh thiết yếu là quy tắc cho hành vi cá nhân. Trong cách nói nổi tiếng, ông cho rằng người ta nên hành động theo những châm ngôn mà người ta có thể mong muốn, rằng chúng sẽ trở thành những quy luật chung.
SPIEGEL: Mệnh lệnh thiết yếu chỉ áp dụng được cho cá nhân? Hay là người ta cũng có thể theo đó để đánh giá hành động của nhà nước?
Willaschek: Nó có thể được chuyển sang các cấp độ chính trị và xã hội theo hai hướng. Thứ nhất, tất cả các công chức đều là những cá nhân, họ phải tuân theo những quy định này và phải tự hỏi: Về mặt đạo đức, tôi có thể chấp nhận điều gì? Và sau đó, theo Kant, luật pháp dựa rất chặt chẽ vào những nguyên tắc đạo đức cơ bản nhất định.
SPIEGEL: Chúng là những gì?
Willaschek: Luật pháp được dùng để bảo vệ quyền tự do bên ngoài của con người, để cho mỗi người đều được hưởng những quyền tự do giống nhau. Theo Kant, điều này bao gồm một số quyền cơ bản mà hệ thống chính trị phải tôn trọng.
SPIEGEL: Nhưng mệnh lệnh thiết yếu cũng dẫn đến một lớp áo nịt ngực đạo đức nghiêm ngặt. Người ta có thể nói, sự tự do về mặt lý thuyết của Kant có ích gì cho tôi nếu tôi thậm chí không còn dám ngoại tình nữa?
Willaschek: Theo những gì tôi biết, Kant không bình luận rõ ràng về sự không chung thủy. Nhưng nói dối rõ ràng là sai. Bởi vì nó thiếu tôn trọng người khác và biến người khác thành phương tiện cho mục đích của mình. Tôi không thấy hình ảnh chiếc áo nịt ngực trong đó. Điều kiện cơ bản cho sự chung sống với nhau là con người phải thành thật với nhau. Nếu điều đó có nghĩa là bạn không được phép làm một số việc nhất định, thì điều đó – và đó sẽ là bước hướng tới tự do – không phải là sự hạn chế đối với quyền tự do của bạn. Ngược lại là đằng khác: Khi chúng ta có thể lựa chọn sự trung thực, ngay cả khi rất khó khăn, thì đó là một dạng thức của tự do.
SPIEGEL: Kant đã có một ý tưởng rõ ràng về sự tiến bộ xã hội?
Willaschek: Vâng, đó là một chủ đề rất quan trọng trong Thời đại Khai sáng. Kant đã xen vào cuộc tranh luận giữa các nhà tư tưởng Gotthold Ephraim Lessing và Moses Mendelssohn, những người bạn thân của nhau. Lessing tin vào khai sáng và tiến bộ, Mendelssohn thì vẫn hoài nghi. Nhân loại tiến lên một bước chỗ này, lùi một bước chỗ kia, nhưng cuối cùng mọi chuyện vẫn ổn thỏa. Mặt khác, Kant hỏi liệu có thể đạt được tiến bộ hay không. Câu trả lời của ông là: Ít nhất thì điều đó không phải là không thể, nhưng cũng không cần thiết về mặt lịch sử, mà từ đó Kant kết luận: Điều đó phụ thuộc vào chúng ta.
SPIEGEL: Những bước lùi mà nền dân chủ đã gặp phải từ những năm 1990, không phải là một lý lẽ chống lại xác tín của ông?
Willaschek: Không, nhưng với tư cách một người theo Kant với xu hướng phê phán, người ta phải tự hỏi mình ở một số chỗ rằng, các ý tưởng của Kant cần phải được sửa chữa ở mức độ nào.
SPIEGEL: Đó sẽ là gì?
Willaschek: Đồng nghiệp của tôi, Omri Boehm chẳng hạn, đại diện cho một chủ nghĩa đại đồng cấp tiến. Ông nói rằng, giống như Kant, chúng ta phải kêu gọi tự do cho con người, và đó là cơ sở siêu hình cho chủ nghĩa đại đồng, bởi vì tất cả mọi người đều có sẵn lý tính để có năng lực hưởng tự do. Tôi thực sự đánh giá cao Omri, nhưng cá nhân tôi không nghĩ đó là cách tiếp cận vào chủ đề này một cách đúng đắn.
SPIEGEL: Tại sao không?
Willaschek: Bởi vì bản thân yêu cầu này đã gây tranh cãi trong xã hội và cũng không được chia sẻ ở các nền văn hóa khác. Đó là lý do tại sao ở điểm đó, bạn phải vượt lên trên Kant để đưa suy nghĩ của ông ấy vào hiện tại. Nói cho cùng, tôi coi chủ nghĩa đại đồng là một dự án chính trị.
SPIEGEL: Điều đó cụ thể có nghĩa là gì?
Willaschek: Chủ nghĩa đại đồng có nghĩa là mọi người đều có quyền như nhau, có trách nhiệm và phẩm giá như nhau. Chúng ta hy vọng rằng, tất cả mọi người khác cũng thừa nhận điều đó. Nhưng họ có làm vậy không? Ở đây, chúng ta phải xem những người ở các nền văn hóa khác nghĩ gì về nó. Có thể khái niệm bình đẳng và bình đẳng nhân phẩm của chúng ta không được thừa nhận ngay lập tức đối với họ. Rồi thì tôi không thể làm đẹp lý thuyết của mình và nói: Bạn vẫn chưa biết điều gì đang được nói tới, và bạn cần cho phép tôi tham gia vào một cuộc đối thoại để xem làm thế nào tôi đi đến sự đồng thuận hiện nay.
SPIEGEL: Chủ nghĩa đại đồng của Kant và sự khai sáng là nền tảng trí tuệ của các xã hội tư bản dân chủ phương Tây. Với chính trị bản sắc, giờ đây chúng ta tập trung nhiều hơn vào các lợi ích cụ thể. Nhiều người ở “Miền Nam toàn cầu” hiện coi chủ nghĩa đại đồng của chúng ta là một khẳng định đạo đức rỗng tuếch.
Willaschek: Tôi nghĩ, bạn không thể đặt ngang hàng chủ nghĩa đại đồng với chủ nghĩa tư bản bá quyền phương Tây. Hơn nữa, tôi thấy không có sự lựa chọn nào khác cho chủ nghĩa đại đồng nếu chúng ta hiểu rằng, tất cả các lợi ích hợp pháp phải được cứu xét. Có nên từ chối những lợi ích chính đáng hay không? Hoặc yêu cầu tất cả mọi người đều có quyền bình đẳng: Liệu một số người nên ít có quyền hơn hay không? Cả chính trị bản sắc cũng không hề muốn điều đó.
SPIEGEL: Nhân danh chính trị bản sắc, rất có thể có các quyền khác nhau được ban bố – dựa trên các đặc điểm như màu da, khuynh hướng tình dục hoặc giới tính.
Willaschek: Đối với tôi, những người yêu cầu điều này từ phe chính trị bản sắc dường như đang tự khẳng định về một chủ nghĩa phổ quát được hiểu rõ. Bởi vì nếu bạn yêu cầu những điều kiện đặc biệt cho những người vốn có tiền sử bị ngược đãi hoặc áp bức cần được ứng xử đặc biệt, thì ai có thể từ chối đòi hỏi đó, trên góc độ đại đồng? Trong chính trị thực tế, chủ nghĩa đại đồng và nhân quyền thường là những công thức hoàn toàn trống rỗng và thường được sử dụng một cách chiến lược, điều đó không may lại đúng. Tiếc thay, nhiều nước phương Tây đã phung phí tín dụng chính trị của mình khi làm như thế. Nhưng đối với tôi, điều đó không đủ để đặt lại câu hỏi về sáng kiến đạo đức này.
SPIEGEL: Một quyền uy đạo đức vốn dĩ chưa từng được chứng minh trong thực tế, cũng có thể có một khiếm khuyết. Lấy một thí dụ khó hiểu: những gì mà phương Tây cáo buộc Nga trong cuộc chiến tranh Ukraine, lại không cáo buộc Israel bằng mức độ tương ứng đối với chính sách Dải Gaza. Cũng có thể vì những lý do lịch sử chính đáng, ngoài ra một bên là chiến tranh xâm lược, bên kia là chiến tranh tự vệ đối với cuộc tấn công khủng bố – nhưng dù sao, thí dụ này cho thấy việc thực hiện chủ nghĩa đại đồng không hề dễ dàng chút nào.
Willaschek: Đó là một lời buộc tội nổi tiếng chống lại Kant: rằng ông đã đưa ra những khái niệm đạo đức trừu tượng vốn dĩ không liên quan gì đến thực tế. Nhưng những khái niệm này thực sự có một cái gì đó liên quan đến thực tế, như là một tuyên bố chuẩn mực, hoặc một sự điều chỉnh. Khái niệm đó không phải là số không. Nó tạo ra tác dụng đối với con người riêng lẻ, vốn đã có định hướng vào đó. Đối với chính trị cũng thế. Nhưng rõ ràng là, triết học và chủ nghĩa đại đồng riêng nó cũng không làm cho thế giới tốt hơn.
SPIEGEL: Hiện đang có một cuộc chiến tranh lớn nhất ở châu Âu kể từ lúc Chiến tranh thế giới thứ hai chấm dứt, ở Trung Đông cũng đang có nguy cơ xảy ra một cuộc chiến tranh lớn. Có những suy nghĩ về hòa bình nào của Kant, vốn có thể có giá trị thời sự hay không?
Willaschek: Kant vẫn đúng với luận điểm là, chúng ta không thể đạt được hòa bình trên thế giới, nếu chỉ chờ đợi rằng, mọi người có thể cải thiện về mặt đạo đức. Điều đó chỉ hoạt động được với các định chế hiệu quả. Theo Kant, hòa bình trong nghĩa hẹp của nó chỉ có thể có trong một trật tự pháp lý toàn cầu.
SPIEGEL: Ông ấy bi quan về những gì liên quan đến con người. Nó được “làm bằng khúc gỗ cong”, là câu nói nổi tiếng của ông.
Willaschek: Kant không có quan điểm cho rằng, con người tự nó sẽ trở nên yêu hòa bình. Hòa bình cần một sự đảm bảo. Sự đảm bảo rằng, một nước không thể bị nước khác tấn công. Hòa bình vĩnh cửu, như ý tưởng cơ bản của Kant, chỉ có thể được thực hiện trong một liên hiệp của những nước tự chủ, những nước cùng chung sống với nhau trong một trật tự chung.
SPIEGEL: Hiện tại điều đó không hoạt động tốt lắm.
Willaschek: Ở một mức độ nào đó, nó hoạt động rất tốt. Liên minh Châu Âu có cấu trúc tương tự như Kant tưởng tượng, là một dự án hòa bình thành công nhất từ trước đến nay.
SPIEGEL: Kant có tin rằng mục tiêu hòa bình vĩnh cửu có thể đạt được?
Willaschek: Kant biết rằng, hòa bình vĩnh cửu có thể không bao giờ đến. Điều đó đối với Kant là một ý tưởng có tính điều tiết, một cái gì mà theo đó chúng ta điều chỉnh hành động của mình, đồng thời biết rõ rằng nó sẽ không bao giờ được thực hiện đầy đủ. Tuy nhiên, mọi cách tiếp cận đều là một bước tiến về phía trước.
SPIEGEL: Chẳng phải Kant dựa quá nhiều vào lý tính hay sao? Cảm xúc và đam mê của con người hầu như không bao giờ được tìm thấy ở Kant.
Willaschek: Đó là một hình ảnh rất phổ biến về Kant, không chỉ từ triết lý của ông, mà cũng từ con người của ông. Người ta thường nói, Kant là một loại người xương xẩu, xử lý mọi việc một cách duy lý.
SPIEGEL: Điều đó không đúng?
Willaschek: Điều ngược lại mới đúng. Ví dụ nhu cầu tự nhiên và đam mê – Kant gọi là “thiên hướng” – đóng một vai trò rất quan trọng. Phản đề của lý tính không phải là cảm xúc, mà là phi lý tính. Cảm xúc không phải là lý tính, cũng không phải là phi lý tính, mà đơn giản là đối tượng mà người ta phải đối xử như một thực thể có lý tính.
SPIEGEL: Người ta làm điều đó như thế nào?
Willaschek: Kant không khuyến khích rằng, bạn cần bỏ qua cảm xúc của mình, nhưng bạn cần đối diện với nó, xử lý nó. Ở trên, bạn có nói đến “khúc gỗ cong”. Kant tuyệt nhiên cực kỳ hoài nghi những gì liên quan đến chất lượng đạo đức của con người. Ông nhận thức rất rõ rằng, chúng ta thường tô vẽ cho hành vi của chúng ta, bằng cách khái quát hóa quan tâm của chúng ta với ý nghĩ rằng, những gì tốt cho mình thì cũng tốt cho mọi người. Và trong thực tế chúng ta thường thấy rằng điều đó không đúng. Kant cũng là một nhà tâm lý sắc sảo.
SPIEGEL: Ông có nói về con người Kant. Ông ấy như thế nào?
Willaschek: Dù sao cũng không phải loại khô khan. Người ta nói rằng, khi còn là sinh viên, Kant kiếm tiền nhờ chơi bi-da. Người ta nói rằng, ông ấy chơi giỏi quá đến độ, sau đó không có ai chơi với ông ta nữa. Ít nhất đó là những gì người đương thời khẳng định về Kant.
SPIEGEL: Ông ấy không phải là một học giả phi phàm?
Willaschek: Ông ấy là người thích đi chơi ra ngoài, là người thích tiệc tùng, rất vui vẻ, ăn mặc sang trọng cho đến tuổi già. Tuy nhiên, cuối cùng thì đó không phải là thời trang mới nhất, mà là từ 40 năm trước. Nhà thơ và triết gia Johann Gottfried Herder, người học trò của ông, đã viết về ông rằng, ông ấy là người đàn ông lịch lãm nhất trên thế gian.
SPIEGEL: Ông trở thành giáo sư rất muộn trong cuộc đời, là năm 46 tuổi.
Willaschek: Trước đây ông ấy đã làm việc ở trường đại học rồi. Sau vài năm làm gia sư riêng, ông ấy trở lại đại học năm 1755, lúc 31 tuổi. Ông ấy đã giảng dạy 15 năm với tư cách là giảng viên, trước khi được thụ phong giáo sư.
SPIEGEL: Khi ông trở thành giáo sư, ông ấy không xuất bản bất cứ điều gì trong suốt mười năm.
Willaschek: Ngoại trừ một bài tiểu luận về chủng tộc con người. Ông ấy giành hết thời gian cho tác phẩm kinh điển triết học chính của ông, cuốn “Phê phán lý tính thuần túy”. Khi nó được xuất bản, ông ta đã 56 tuổi.
SPIEGEL: Đó có phải là thành công toàn cầu ngay lập tức, như chúng ta hiểu hôm nay?
Willaschek: Kant thất vọng vì phải trải quá nhiều thời gian trước khi độc giả nhận ra tầm quan trọng của tác phẩm. Nhưng điều đó không có gì đáng ngạc nhiên với một tác phẩm dài 800 trang và nội dung rất khó hiểu. Nhưng sau đó thì mọi chuyện tiến triển rất nhanh. Trong vòng bốn, năm năm nó nổi danh ở Đức và được chuyển ngữ trong nhiều nước ở châu Âu.
SPIEGEL: Kant được biết đến khắp châu Âu. Tại sao ông ấy không bao giờ rời đi khỏi quê hương Königsberg?
Willaschek: Một câu trả lời đã trở nên rõ ràng với tôi, khi đọc được một đoạn trong thư của người bạn và là sinh viên Marcus Herz gởi cho Kant. Herz xin lỗi đã không biên thư ngay sau khi dọn nhà từ Königsberg để đi Berlin. Herz kể rằng, sau sáu ngày đi đường bằng xe ngựa, anh ta cần thêm vài tuần nghỉ ngơi để phục hồi sức khỏe. Kant người nhỏ thó, ngực lép và thường có vấn để về hô hấp. Và có lẽ ông ấy hay tỏ ra yếu đuối bệnh hoạn, điều mà hồi đó là thời trang trong giới trí thức. Đó là lý do tại sao ông ấy tránh đi du lịch. Ông ấy cảm thấy như mình phải làm thế mới có thể hoàn tất tác phẩm vĩ đại của mình.
SPIEGEL: Việc cáo buộc kỳ thị chủng tộc có làm thiệt hại di sản của Kant?
Willaschek: Tôi không nghĩ vậy. Cáo buộc ấy có một số mặt thậm chí còn có tác dụng tích cực. Những lời buộc tội có khả năng kéo Kant ra khỏi khuôn viên hào quang mà thế kỷ 19 sùng bái thiên tài của Kant: Một mặt phẫn nộ trước sự phân biệt chủng tộc của Kant, nhưng mặt khác cũng là sự hoang mang bảo vệ rằng, ông ta không thể là một kẻ phân biệt chủng tộc – đây là cả hai loại tính chất không thể nhầm lẫn của Kant. Ngay từ lúc bạn rời khỏi nhãn quan này và thấy rằng, Kant tất nhiên cũng có thể đã nhầm lẫn, và chúng ta còn phải tranh cãi một cách phê phán triết lý của Kant, thì sẽ không tìm thấy một sự giải thoát nào trong đó.
SPIEGEL: Ông Willaschek, chúng tôi cảm ơn ông về cuộc trò chuyện này.
./.
Nguồn: “Kant hat als Student sein Geld mit Billardspielen verdient“ (Lúc còn là sinh viên, Kant kiếm tiền sinh sống bằng trò chơi bi-da). Tuần báo Spiegel số 17/2024, trang 112-114 (Báo giấy, không có link).
Diễn Đàn Khai Phóng 