Tác giả: Georg Fahrion, Christoph Giesen – DER SPIEGEL
Người dịch: Nguyễn Hàn Giang
Những năm kỳ diệu của thời kỳ bùng nổ dường như đã qua, Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa đang bị đe dọa bởi một cuộc khủng hoảng kinh tế tàn khốc: người lao động lương giờ không thể tìm được việc làm, người mua nhà có thể mất cả gia tài, hàng triệu căn hộ vẫn còn bỏ trống chưa có chủ. Và giới lãnh đạo? Họ im lặng.
Căn phòng của Zhang Meilin ở Thuận Nghĩa [ND: Shunyi], ngoại ô Bắc Kinh dài bốn bước và rộng ba bước. Không có cửa sổ, chỉ có một chiếc ghế, một chiếc giường, một ấm đun nước và một chiếc quạt máy khá cũ kỹ. Một ngọn đèn neon treo trên trần nhà. Những vật sở hữu cá nhân của Zhang, mũ bảo hiểm màu vàng, vài chiếc áo cánh và áo khoác mùa đông được ném trong một chiếc tủ nhỏ. Thuê căn phòng nhỏ bé này, mỗi tháng anh ta trả 800 nhân dân tệ, hơn 100 euro một chút [ND: 2,5 triệu đồng]. Zhang có thể còn giữ khả năng đó trong bao lâu nữa? Anh ta đã bị trễ hạn tiền thuê nhà ba tháng rồi.
Zhang thức dậy lúc 4 giờ sáng mỗi ngày, kể cả cuối tuần. Anh ta mang theo mũ bảo hiểm, thuốc lá và một chai nước. Trời vẫn còn tối khi anh bước ra con đường chính đầy bụi. Họ gọi khu vực này của Bắc Kinh là “chợ lao động”. Hàng trăm, có khi hàng nghìn công nhân ngày ngày chờ đợi việc làm ở đây. Là thợ sửa ống nước, là thợ lợp nhà hoặc công nhân xây dựng. Họ lau cửa sổ, khuân vác, trồng cây. Họ chỉ được biết vào mỗi buổi sáng là hôm nay họ sẽ đi đâu và được làm việc trong bao lâu.
Những chiếc xe buýt nhỏ của “Laoban”, các ông chủ như cách gọi của những người lao động nhập cư, đang đậu bên đường. Họ là nhà thầu xây dựng hoặc quản đốc, và ra mệnh lệnh kiếm người bằng tiếng rao rất lớn: “Phá nhà! Phá nhà! 150 nhân dân tệ! Mười hai người!” Sau vài phút, những chiếc xe buýt đầu tiên lăn bánh với động cơ lạch cạch. Bên trong, các công nhân ngồi bó gối trên những chiếc băng gỗ.
Zhang Meilin, 51 tuổi, trở về nhà với hai bàn tay trắng như thường lệ suốt cả tuần. Đến bảy giờ, anh vẫn trở lại căn phòng không có cửa sổ của mình. Có quá nhiều công nhân nhưng lại có quá ít việc làm.
Nếu mọi việc trở nên tồi tệ, Trung Quốc có thể phải đối mặt với một cuộc khủng hoảng kinh tế chưa từng thấy kể từ chính sách mở cửa hơn 40 năm trước. Thời đại tăng trưởng, những năm thần kỳ dường như đã qua. Đất nước đang đối mặt với một vấn đề lớn về những khối bê-tông [ND: những tòa cao ốc xây chưa xong và bị bỏ hoang].
Trong những năm gần đây, nền kinh tế Trung Quốc tăng trưởng chủ yếu nhờ xây dựng đường cao tốc mới, các tuyến tàu lửa cao tốc và sân bay. Khắp nơi ở nước Cộng hòa Nhân dân, các tòa nhà cao tầng và căn hộ đều được xây dựng bằng nguồn vốn tín dụng. Điều này cung cấp việc làm cho những người lao động nhập cư như Zhang Meilin và giúp nhiều người Trung Quốc nâng cao thịnh vượng. Họ mua căn hộ, mà giá trị tăng lên thật nhanh. Ở Bắc Kinh hay Thượng Hải, giá mỗi mét vuông cũng cao tương tự như ở Luân Đôn hay Nữu Ước. Ngoài ra các chính quyền thành phố và đô thị được hưởng lợi từ sự bùng nổ xây dựng. Chính quyền tháo khoán đất xây dựng và thu lợi từ các nhà phát triển bất động sản.
Tất cả đã qua rồi. Bong bóng bất động sản dường như sắp vỡ. Điều này gây nguy hiểm cho sinh kế của hàng triệu công nhân xây dựng và tài sản của nhiều người Trung Quốc, cũng giống như tình trạng tài chính của hàng ngàn chính quyền địa phương, mà sau những năm Covid vốn đã bị kiệt quệ nặng nề.
Nhà kinh tế học Kenneth Rogoff và Yang Yuanchen viết trong một bài nghiên cứu: “Khi so sánh với quốc tế, mức độ bùng nổ bất động sản của Trung Quốc chắc chắn là chưa ai bằng”. Họ tính toán: Nếu cộng tất cả hoạt động kinh doanh bất động sản của các ngân hàng, công ty xây dựng, công ty sản xuất thép, xi măng và các nhà môi giới, thì lĩnh vực này chiếm gần 30% tổng sản lượng kinh tế của Trung Quốc – nhiều hơn rất đáng kể so với nhiều quốc gia khác. 78% tài sản của Trung Quốc đều nằm trong lĩnh vực bất động sản. Tất cả những điều đó hiện đang bị đe dọa.
Và chính quyền ở Bắc Kinh? Họ im lặng. Không có một cải cách nào trước mắt mà thay vào đó là nhiều khẩu hiệu. Người phát ngôn Bộ Ngoại giao cho rằng: “Một số chính trị gia và phương tiện truyền thông phương Tây đã phóng đại và cường điệu hóa những khó khăn hiện tại trong quá trình phục hồi kinh tế hậu Covid của Trung Quốc. Sự thật sẽ dạy cho họ một cái nhìn tốt hơn.”
Quỹ Tiền tệ Quốc tế phỏng đoán rằng, tăng trưởng của Trung Quốc trong những năm tới sẽ ở mức dưới 4 phần trăm. Các nhà kinh tế tại công ty phân tích Capital Economics ở Luân Đôn thậm chí còn dự đoán mức suy thoái 2% mỗi năm cho đến năm 2030.
Ở các nền kinh tế phát triển, tỉ lệ tăng trưởng như vậy có thể là hoàn toàn ổn. Ở Trung Quốc thì đó là một vấn đề. Rốt cuộc, hàng triệu việc làm mới phải được tạo ra ở Cộng hòa Nhân dân mỗi năm, dành cho hơn 10 triệu sinh viên tốt nghiệp đại học và cả những nông dân chuyển từ nông thôn lên thành phố để làm việc. Quá trình đô thị hóa kéo dài nhiều năm là động lực thúc đẩy sự bùng nổ của Trung Quốc, bởi vì việc làm ở thành thị đóng góp vào sự tăng trưởng năng suất nhiều hơn là khi họ làm việc trên đồng ruộng.
Đất nước này đang phải gánh chịu hơn 20% thanh niên thất nghiệp [ND: đó là con số chính thức, thực tế thì có thể cao hơn nhiều]. Nếu không tìm ra biện pháp khắc phục, Trung Quốc sẽ phải đối mặt với tình trạng bất ổn xã hội.
Người lao động lương giờ Zhang Meilin đã đến Chợ Lao động Thuận Nghĩa từ năm 2013. Anh từng có thể gửi 500 nhân dân tệ, tức gần 65 euro [ND: 2 triệu đồng] về nhà mỗi tháng. Cuộc sống của một công nhân nhập cư tốt hơn ở quê nhà. Ở đó, anh là một nông dân trồng lúa mì và ngô trên một mảnh đất. Trong những tháng hè, cậu con trai chín tuổi lên thành phố sống cùng Zhang trong căn phòng trọ sơ sài. Thời gian còn lại trong năm thì cậu bé trở lại đi học ở làng, và được bà mẹ 90 tuổi của Zhang chăm sóc. Cậu bé sẽ phải làm gì khi bố nhận được hợp đồng làm việc? Zhang nhún vai. “Tôi sẽ đi khoảng mười, mười một giờ. Lúc ấy con tôi ở một mình. Cậu bé tự làm mì ăn liền cho bữa trưa”, một loại xúp đựng trong gói, được hâm nóng bằng nước đun sôi.
Cách đây bảy năm, nhà khoa học tài chính Thượng Hải Zhu Ning đã viết một cuốn sách về cuộc khủng hoảng bất động sản có thể sẽ xảy ra. Lần tái bản thứ ba sẽ sớm được xuất bản ở Trung Quốc. Trong đó, Zhu giải thích mọi thứ được kết nối như thế nào ở Cộng hòa Nhân dân: ngân hàng, công ty nhà nước, những khoản nợ khủng khiếp và ngành bất động sản chết tiệt.
Zhu mô tả những bữa tối với bạn bè ở Bắc Kinh và Thượng Hải. Hầu như không có cuộc họp nào diễn ra hồi đó mà không nói về giá bất động sản. Mua một căn hộ mới? Không, điều đó không còn là một khoản đầu tư hấp dẫn nữa, giá đã lên quá cao, họ nói như vậy. Sau đó, họ kể cho nhau nghe về những thương vụ tốt nhất trong nhiều năm qua. Chưa có ai từng bị mất tiền trong các giao dịch bất động sản. Giá cứ tăng và tăng lên mãi. Ngành xây dựng thì bùng nổ.
Zhu cảnh báo vào thời điểm đó: “Nếu không có những cải cách cơ cấu hợp lý trong nền kinh tế và lĩnh vực tài chính Trung Quốc, bong bóng bất động sản tất yếu sẽ xảy ra”. Ông nói thêm: “Tôi hy vọng cuốn sách này là một lời cảnh báo và quả bom có thể được tháo ngòi nổ trước khi khung thời gian khép lại”. Ngòi nổ cho đến nay vẫn chưa được tháo ra.
Ngày nay, nhà kinh tế học đó nói: »Phương pháp kích thích nền kinh tế truyền thống thông qua bùng nổ tín dụng và vay mượn đã chấm dứt.“ Một số tập đoàn bất động sản đang mắc nợ ngập đầu.
Và các thành phố? Giám đốc Viện Đông Á tại Đại học Quốc gia Singapore, Bert Hofman cho biết: “Hầu như không có khoản thuế thu nhập nào được nộp ở Trung Quốc”. “Tại Hoa Kỳ, doanh thu từ thuế thu nhập chiếm hơn 10% tổng sản phẩm quốc nội. Ở Trung Quốc, con số này chỉ là 1%“. Để tái cấp vốn, các chính quyền thành phố do đó chủ yếu tháo khoán đất xây dựng trong những năm gần đây và bán quyền sử dụng đất cho các tập đoàn bất động sản. Nhưng bây giờ, ai cần mua đất khi không còn ai xây dựng nữa?
Mùa đông năm ngoái, máy sưởi ở một số thành phố phía bắc Trung Quốc đã bị đóng lại, vì chính quyền không đặt mua đủ khí đốt. Không còn tiền nữa. Tại Vũ Hán, chính quyền thành phố cắt phúc lợi bảo hiểm y tế để tiết kiệm.
Nhưng bây giờ tất cả những khối bê-tông đó sẽ trở nên thế nào?
Hãy xem một dự án xây dựng mới ở Ba Châu. „Nơi cư trú của lời chào nồng nhiệt”, như tên gọi khu dân cư phức hợp mới ở thành phố phía bắc Trung Quốc, xem ra kém hấp dẫn hơn so với cái tên gợi ý. Ba khối vỏ bê tông cao khoảng 20 tầng đang mục nát, giấy chắn rách bươm bay phần phật ra khỏi các khung cửa sổ, cần cẩu thi công đứng im. Chỉ có phòng trưng bày thì được trang trí.
Một nhà môi giới đón chúng tôi. Ông nói, một căn hộ rộng 100 mét vuông có giá tương đương 120.000 euro [ND: 3 tỉ đồng]. Một số tòa tháp đã hoàn thành, những tòa tháp khác chắc chắn sẽ sớm được tiếp tục xây dựng. Tuy nhiên, anh ấy có một dự án xây dựng mới thậm chí còn hấp dẫn hơn, anh ấy gợi ý và bước ra xe của mình. Một chiếc Volkswagen hơi cũ.
Ba Châu là một thành phố điển hình của Trung Quốc, một thế giới cách xa những đô thị hào nhoáng. Nó thuộc tỉnh Hà Bắc, bao quanh Bắc Kinh giống như Brandenburg bao quanh Berlin, và thủ đô của Trung Quốc cũng nhìn xuống vùng nông thôn xung quanh. Người môi giới lái xe dọc những con đường rợp bóng cây, những thông điệp quảng cáo vang lên từ loa phóng thanh trước cửa hàng. Các dự án xây dựng bị bỏ dỡ xuất hiện lặp đi lặp lại trên đường đi.
Cho đến cách đây vài năm, hai nhà máy quốc doanh lớn ở Ba Châu vẫn sản xuất thép. Sau đó, lãnh đạo Trung Quốc quyết định đóng cửa các cơ sở gây ô nhiễm, không khí ở miền bắc Trung Quốc sẽ tốt hơn, ít khói bụi hơn ở Bắc Kinh. Từ năm 2013, Ba Châu đã nói lời tạm biệt với thép và cuối cùng vào năm 2017, mọi chuyện đã kết thúc – thành phố mất khoảng 1 tỷ nhân dân tệ tiền thuế [ND: 3.300 tỉ đồng].
Theo kế hoạch, bất động sản và bê-tông có thể cứu Ba Châu. Nằm giữa Bắc Kinh, đô thị cảng Thiên Tân và khu định cư đang thai nghén Xương An, thành phố vẫn đang được xây dựng và theo kế hoạch của nhà nước và lãnh đạo đảng Tập Cận Bình, nó sẽ giải phóng thủ đô trong tương lai. Được kết nối đầy đủ, được bao quanh bởi những cánh đồng xanh tươi và không khí trong lành, Ba Châu dường như là một địa điểm hấp dẫn để đầu tư bất động sản. Các tòa nhà mới tăng vọt, giá cả cũng tăng theo: cho mỗi mét vuông không gian sống, giá cả đã lên tới 20.000 nhân dân tệ, tương đương 2.500 euro [ND: 65 triệu đồng] – trong một tỉnh có sản lượng kinh tế bình quân đầu người khoảng 7.200 euro [ND: 190 triệu đồng] vào năm 2022. Trong vòng ba năm từ 2015 đến 2017, giá phải trả cho quyền sử dụng đất tăng gần gấp ba lần.
Tuy nhiên, vào năm 2017, chính quyền cấp cao hơn đã ban hành một loạt biện pháp ngăn chặn đầu cơ và trên thực tế, người nước ngoài không được mua căn hộ ở Ba Châu. Kết quả là giá trên mỗi mét vuông và doanh số bán đất đều giảm mạnh. Lần thứ hai, mô hình kinh doanh của chính quyền Ba Châu bị phá vỡ. Và điều đó xảy ra vài năm trước khi cuộc khủng hoảng bất động sản lan rộng khắp cả nước.
Với thu nhập giảm sút rõ rệt, chính quyền thành phố cũng ngày càng phải cấp nhiều kinh phí hơn cho cuộc chiến chống đại dịch COVID từ năm 2020: Chi phí lên tới vài tỷ đồng. Trên khắp đất nước, hệ tư tưởng Zero Covid do bộ máy ở Bắc Kinh ban hành đang tiêu hao nguồn lực của chính quyền địa phương.
Rõ ràng là tuyệt vọng, những người lãnh đạo ở thành phố Ba Châu đã thử dùng những cách phi truyền thống để giải quyết tình trạng thắt chặt tài chính. Chỉ trong vòng hơn hai tháng tính đến cuối năm 2021, chính quyền đã áp đặt tổng cộng 67,2 triệu nhân dân tệ, tương đương 8,5 triệu euro [ND: 200 tỉ đồng] tiền phạt và phí đặc biệt đối với hơn 2.500 công ty trong thành phố – “không có bất kỳ lý do hay quy định nào”, đến nỗi Hội đồng Nhà nước của chính phủ Trung ương Trung Quốc phải lên tiếng khiển trách. Theo Hội đồng Nhà nước, lý do là Ba Châu muốn lấp đầy lỗ hổng trong kho bạc thành phố. Một cách làm ngân sách với thủ đoạn mafia.
Người môi giới lái chiếc VW của mình về hướng phòng trưng bày gần nhất. Ông nói: “Trong những năm thuận lợi, tôi đã bán được 20 căn hộ mỗi tháng ở đây. Ngay cả trong thời kỳ đại dịch, chúng tôi vẫn chốt được nửa tá hợp đồng mỗi tháng, nhưng mọi chuyện thực sự tồi tệ kể từ tháng ba năm nay”. Kể từ đó, mỗi tháng anh bán được hai hoặc nhiều nhất là ba căn hộ. „Chỉ có rất ít dự án mới được triển khai do các tập đoàn bất động sản thiếu tài chính. Những khách hàng tiềm năng cũng thiếu”. Biện pháp ngăn chặn đầu cơ bị bãi bỏ vào tháng 8 năm 2022 cũng chẳng giúp ích được gì nhiều.
Phòng trưng bày mới vừa được khai trương cách đây một tuần. Đèn chùm pha lê, sàn giả gỗ, giữa phòng có hai mô hình khu dân cư quy hoạch phức hợp, 40 tòa nhà xung quanh hồ nhân tạo. Đại lý bất động sản thừa nhận rằng họ vẫn chưa thu hút đủ khách hàng tiềm năng để có thể bắt đầu triển khai dự án.
./.
Tác giả: Georg Fahrion, Christoph Giesen. Nguồn: DER SPIEGEL Số 35/2023, trang 76-78 (báo giấy, không có link). Tựa đề gốc: Das Betonproblem (Vấn đề các khối bê-tông).
Người dịch: Nguyễn Hàn Giang, cuối tháng 8/2023
Diễn Đàn Khai Phóng 