Tác giả: FUKUZAWA Yukichi
Người dịch: Nguyễn Sơn Hùng

Lời dịch giả: Tinh thần “ĐỘC LẬP TỰ TÔN” ( “TỰ TÔN” ở đây có thể hiểu là “TỰ TRỌNG” trong tiếng Việt) là một chủ trương sống quan trọng của FUKUZAWA Yukichi. Trong “Phúc Ông Trăm Truyện” tác giả đã đề cập đến chủ đề SỐNG ĐỘC LẬP đến 5 lần. Tuy nhiên có lẽ tác giả thấy chưa đề cập đủ về đề tài này nên tác giả đã bắt đầu lại đề tài SỐNG ĐỘC LẬP khi viết thêm “Phúc Ông Trăm Truyện Tiếp Theo”. Tiếc là ông chỉ viết tiếp theo được 19 truyện thì mắc bệnh và qua đời. Trong 19 truyện tiếp theo, tác giả đã luận về đề tài này trong 8 truyện (Truyện số 1, 3, 5, 6, 8, 9, 10 và 19), chiếm phân nửa của quyển truyện tiếp theo. Tác giả thật sự là nhân vật xem trọng “ĐỘC LẬP” và “TỰ TÔN”. Viết đến đây dịch giả nhớ đến lời của đức phật Thích Ca: “DUY NGÃ ĐỘC TÔN”. Fukuzawa cũng đề cập tới tinh thần này trong truyện số 8 tiếp theo với tựa đề “Độc lập về trí tuệ và đạo đức”. Dịch giả xin được phép lần lược giới thiệu đến độc giả.

***

Truyện số 1

SỐNG ĐỘC LẬP

Tác giả: FUKUZAWA Yukichi
Người dịch: Nguyễn Sơn Hùng

Dùng văn từ để diễn giải cái gọi là sống độc lập có vẻ khó nhưng ý nghĩa của nó không thâm sâu khó hiểu. Sống độc lập chỉ là sống sao đừng để phải nhờ vả người khác đến mức làm phiền toái họ.

Được cha mẹ dưỡng dục từ lúc chào đời là lẽ thường tình của con người. Cha mẹ không lấy chuyện này làm đức ⁽¹⁾, nhưng phận làm con không thể quên công ơn này. Nhưng vấn đề này thuộc phạm vi khác, không nên lấy việc sống độc lập để phán đoán con cái nhớ hay quên ơn cha mẹ.

Con người một khi đã trưởng thành, sống rời cha mẹ không nên tìm bảo hộ nơi người khác. Đối với người khác là lẽ đương nhiên, ngay cả đối với cha mẹ nếu còn nhờ vả cũng là trái với ý nghĩa thật sự của sống độc lập.

Cũng là độc lập nhưng có hai loại khác nhau: độc lập tinh thần và độc lập vật chất. Độc lập vật chất là tự sức mình có thể lo được cái ăn, cái mặc, cái ở, gọi chung là cái ăn mặc ở. Độc lập tinh thần là trong giao thiệp xã hội và xử thế, nói được và làm được cái mình nghĩ, sống sao cho không mất tiết tháo dù chỉ một ít, lúc nào cũngtrong trạng thái tỉnh táo rõ ràng như đang rửa sạch mình bằng nước lạnh. Có được cả hai cái độc lập mới thật sự đạt được ý nghĩa của cuộc sống.

Tuy nhiên, nếu hỏi trong hai cái độc lập cái nào phải có trước thì nên hiểu rằng: không có được cái độc lập vật chất trước thì khó hy vọng đạt được cái độc lập tinh thần. Trong thế giới vô số người này, không ai là không muốn tìm cái độc lập tinh thần. Người có địa vị cao sang tài giỏi không cần phải nói, ngay cả người có địa vị thấp như anh kéo xe, người đào đất mướn cũng không ai muốn dối mình để khuất phục kẻ khác. Mặc dù về phẩm cách có khác, như có học hay vô học, tinh tế hay chất phác nhưng tổng thể con người ai cũng mong muốn nói và làm theo ý chí của mình, không phải e dè hay ngần ngại với kẻ khác.

Tuy nhiên có được cái ăn mặc ở không phải là việc dễ. Không có đủ cái ăn mặc ở thì không thể nói hoặc làm theo ý, lúc nào cũng phải thoái nhượng, nhún mình. Nhún mình còn có thể chịu đựng được, nhưng không phải không có người vì cái ăn mặc ở mà tự mình phải nói hay phải làm điều mình không muốn. Vì giao thiệp, phải cùng người khác làm việc khó coi, mặc dù tự mình cũng biết nhưng phải sống trái với bản tính của mình. Những người này vì muốn được cái độc lập vật chất mà quên mất đi cái độc lập tinh thần, kết cuộc không thể tránh thành người ti tiện.

Nếu nghiêm khắc phê phán thì trường hợp trên giống như kẻ định gạt gẫm người để có tiền sống an nhàn, nhưng rồi bị luật pháp bắt tội, thủ đoạn tìm an nhàn ngược lại thành cái làm mình khốn khổ. Thật đáng thương!

Do đó, cách sống ở đời là trước hết cố gắng sao cho được độc lập ăn mặc ở, sau đó đến độc lập tinh thần, thứ tự phải như vậy. Trước hết phải tự sức mình giải quyết được sinh kế của bản thân và của gia đình. Nhưng không phải chỉ có thế, trong quá trình cố gắng cho sinh kế không bao giờ làm cái ti tiện như bẻ cong cái chí, cái lẽ phải của mình.

Tóm lại, con đường sinh sống không phải dễ, và nên hiểu rằng:hiểu từ “độc lập” dễ nhưng chính bản thân thực hành được là việc rất khó.

Nguyễn Sơn Hùng

Tháng 6/2017

Nguồn: Truyện số 1 trong quyển “Phúc Ông Trăm Truyện Tiếp Theo” của Fukuzawa Yukichi, 1901, Thời Sự Tân Báo Xã phát hành.

Chú thích:

• Ý nói là“công ơn”.

Truyện số 3

NGƯỜI SỐNG ĐỘC LẬP KHÔNG NÊN CHỈ DỰA VÀO TÀI SẢN

FUKUZAWA Yukichi
Dịch : Nguyễn Sơn Hùng

***

Để đạt được mục tiêu “sống độc lập” cần tự lực làm việc để sinh sống, dù ngườidưng cũng không nên nương dựa vào. Đó là lý do phải xem trọng tài sản, không phải nhiều lời giải thích thêm.

Tuy nhiên nếu chúng ta chỉ xem trọng tài sản, coi thường trí tuệ và đạo đức, tài sản sẽ không ích lợi gì cả và chúng ta sẽ rơi vào tình huống thảm thương. Cái đau khổ trong thực tế khi rơi vào tình huống thảm thương này có khi gấptrăm lần cái khổ sở của người nghèo khó.

Thí dụ trường hợp cha mẹ hay vợ con thân thương nhất ngã bệnh trầm trọng, chúng ta không đủ kiến thức để chọnđúng thầy thuốcgiỏi để rồiphải lầm lẫn giao cho bác sĩ tầm thường.Phận làm chủ gia đình sẽ có tâm tình như thế nào khi thấy bệnh tìnhngười thân ngày càng trầm trọng? Chắc chắn khi đó sẽ nghĩ rằng nếu như tiền bạc có thể trị lành bệnh, dù tốn bao nhiêu cũng không tiếc.

Những chuyện như sau cũng có nhiều trong thế gian. Nếu có người láng giềng đến cho biết có tiệm thuốc bán thuốc hay ở đâu đó, sẽ liền nhờ người đó mua giúp ngay. Hoặc nếu có người nói bệnh do báo ứng của việc xây giếng nước trúng vào nơi cấm kỵ liền nghe theo phán hà lấp giếng. Hoặc xem bói để đổi thầy thuốc hay chọn ngày tốt để dọn nhà đi nơi khác cho hạp tuổi và được kiết tường. Hoặc đi lễ bái để thỉnh nước thánh cho người đang bệnh nặng uống, thực ra chỉ là nước đã để lâu hay nước tro giấy nhưng lại xem là quý hiếm. 

Là chủ một gia đình mà vào những lúc quan trọng như trên lại không có ý kiến vững chắc lại nghe y theo lời người khác chẳng khác gì đem bệnh nhân thân yêu của mình ra làm vật đùa bỡn. Đúng là không có kiến thức sẽ sinh ra lầm lẫn, mê muội, rồi từ mê muội trở thành đùa bỡn. Vì đùa bỡn mà người bệnh thật  ra có thể trị lại phải mất mạng.

Chủ nhân của một gia đình như vậy, dù cho có tài sản to lớn chồng chất nhưng do không có kiến thức nên không thể quyết đoán độc lập khi có việc quan trọng, để rồi phải đau khổ vô ích.

Thêm một chuyện khác. Trong tổ ấm, gia đình hòa thuận, phẩm hạnh cha mẹ tốt và đúng đắn, lời nói và hành động đều thân yêu, tử tế. Trong môi trường này không cần phải dạy bằng lời, con cái vẫn thấm nhuần, cảm hóa được đạo đức. Giáo dục đạo đức không có phương pháp nào ngoài phương pháp này.

Tuy nhiên, xưa nay trong thế gian cũng có số trẻ con xấu. Hoặc do bản tính tự có sẵn hay do ảnh hưởng bạn bè xấu, không thể quy trách nhiệm hết về cha mẹ được.

Trong xã hội có nhiều người tài giỏi, địa vị cao nhưng vì bận rộn chuyện bên ngoài không có thời giờ coi sóc gia đình. Đặc biệt ở thành thị vào thời gần đây, do giao tiếp theo phong cách Tây phương cả nam cả nữ đều bận rộn giao thiệp ở bên ngoài. Việc phụ nữ dần dần ra ngoài gia đình, tham gia hoạt động trong xã hội chính là văn minh chân thật. Từ đó có thể kỳ vọng quyền lợi của phụ nữ sẽ được phát triển.

Tuy nhiên thế gian này có lắm chuyện sai lầm, thiết tưởng nên nhắc nhở những người mới bắt đầu sống theo phong cách Tây phương như sau. Nếu mãi say mê việc giao tế, giao lưu ở ngoài gia đình sẽ đưa đến việc quên hẳn đi niềm vui không gì bằng của gia đình quây quần bên lò sưởi hay kotatsu⁽²⁾. Từ đó dần dần khoảng cách cha mẹ và con cái trở nên xa cách. Cả hai bên không hiểu nhau, cả việc đang làm gì, đang nghĩ gì cũng không biết. Mượn lời người xưa mà nói, “cha mẹ không ra cha mẹ, con cái không ra con cái”, cảnh như vậy không phải là không có. Trong môi trường như thế, kết cuộc con cái sẽ thành người như thế nào? Chắc chắn mọi người đều đoán ra được.

Thật là hạnh phúc ngoài dự tưởng nếu các người con này may mắn trở thành thanh niên, thanh nữ tốt. Nhưng thông thường trở thành hư hỏng là nhiều hơn. Thật đáng thương. Các thiếu niên, thiếu nữ hư hỏng này, dại thì vướng mắc vào trong các vụ (sự kiện) xấu xa, khôn hơn một chút thì tạo ra các vụ không tốt, đều là họa hại, vô ích. Kết cuộc thành mối gây đau khổ cho cha mẹ.

Dù lấy lý do con cái xấu xa, hư hỏng để từ bỏ, không thừa nhận, nhưng con cái vẫn là con cái, không thể nào trốn tránh trách nhiệm làm cha, làm mẹ được.Trường hợp xấu nhất là hành động của con cái càng ngày càng xấu, cuối cùng bị luật pháp bắt giữ. Lúc đó tâm trạng, tinh thần của cha mẹ sẽ như thế nào?

Lúc đó chắc chắn cha mẹ nào cũng nghĩ rằng, nếu như có phương pháp tu sửa sai trái của con cái, giữ con cái được như người thông thường, họ sẽ không tiếc rẻ gì ngoài cái sinh mạng của bản thân. Lúc đó, họ sẽ mong muốn được như gia đình của ông bà lão cạnh nhà, nghèo khó không dư dả tiền bạc, không tài sản, không ruộng đất nhưng gia đình hòa thuận sống chung trong cái ăn mặc đạm bạc.

Một khi đã đến giai đoạn này, người là cha mẹ từ đáy lòng không còn ham muốn cái danh dự thế tục, không còn ham muốn tài sản nữa. Dù có danh dự trọng vọng, tài sản to lớn như thế nào, nay có cũng bằng không. Hồi tưởng lại cuộc đời của mình từ trước đến nay, hối hận đã ngu dại ra công khổ cực lo tìm kiếm tài sản hay địa vị vô bổ.

Vì vậy, để sống độc lập đương nhiên không thể thiếu tài sản nhưng không phải chỉ cần có độc lập vật chất, muốn có được độc lập trong tâm hồn, trong tinh thần còn phải tự giác ngoài tiền bạc còn có cái quan trọng hơn. Suốt cả đời, lúc nào cũng nên ghi nhớ điều này.

Nguyễn Sơn Hùng

Tháng 6/2017

Nguồn: Truyện số 3 trong quyển “Phúc Ông Trăm Truyện Tiếp Theo” của Fukuzawa Yukichi, 1901, Thời Sự Tân Báo Xã phát hành.

Chú thích:

• Bàn thấp có dụng cụ sưởi ấm chân và mền phủ lên để giữ nhiệt không thoát ra ngoài.

Xem thêm cùng tác giả: Những bài viết và dịch của Nguyễn Sơn Hùng