PHẦN 4: Hai cuộc cách mạng bất bạo động
Biên soạn: Tôn Thất Thông – Hiệu đính: Hoàng Lan Anh

Cuộc chiến Ukraine đã kéo dài hơn 1000 ngày, Ukraine vẫn đứng vững. Điều gì đã làm cho một dân tộc có đất rộng người thưa, chỉ với 40 triệu dân, mà họ đã làm cho Nga ngày càng sa lầy, tiến thoái lưỡng nan? Câu trả lời có thể tìm thấy từ lịch sử cận đại của Ukraine. Vì thế, chúng tôi xin giới thiệu loạt bài lịch sử bao gồm bốn phần. Sau đây là phần bốn, tức phần cuối.

***

So với các cộng hòa Xô viết khác vừa được độc lập, Ukraine có một chế độ chính trị tự do nhất. Tuy thế, những tổ chức quốc tế như Freedom House vẫn chưa xem Ukraine là một quốc gia có đầy dủ dân chủ thực sự. Nền chính trị có vẻ như dao động qua lại trong một thể chế pha trộn giữa dân chủ và chuyên chế, trong đó thời gian huy hoàng nhất cho nền dân chủ tự do là từ 1991 đến 1995 và 2005 đến 2009. Tình trạng mất cân đối về sự phát triển dân chủ đã kích thích hai cuộc khủng hoảng chính trị dẫn đến Cách mạng Cam năm 2004 và cách mạng Euromaidan năm 2014. Quá trình phát triển hai cuộc cách mạng này đã đưa quốc gia đến bờ vực nguy hiểm của những biến động khó lường. May mắn thay, Ukraine đã vượt qua được, dù với những mất mát liên quan đến Crimea và vùng Donbass [xem xem Minakov].

Quảng trường Độc lập (Maidan) trong cuộc biểu tình buổi tối.

CÁCH MẠNG CAM NĂM 2004

Cuộc bầu cử tổng thống năm 2004 có 25 ứng viên, trong đó có hai vị nổi bật là Viktor Yanukovych và Viktor Yushchenko. Trong vòng thứ nhất, cả hai chỉ đạt được 40% cho nên kết quả phải được quyết định ở vòng thứ hai. Trong thời gian đó, Yushchenko bị đầu độc bằng dioxin. Trong vòng hai, người ta ghi nhận nhiều dấu hiệu gian lận để mang lợi thế cho Yanukovych, cho nên phe đối lập, được lãnh đạo bởi Yushchenko, tổ chức biểu tình với hàng trăm ngàn người xuống đường phản đối, đồng thời phe đối lập đệ đơn lên Tòa Thượng thẩm đòi tổ chức lại bầu cử. Sau những cuộc biểu tình lớn ở nhiều thành phố kéo dài ngày này qua ngày khác, Tòa Thượng thẩm tuyên bố hủy bỏ kết quả bầu cử, ra lệnh tổ chức lại vòng hai. Lần này thì Viktor Yushchenko thắng cử, mặc dù ông bị những cơ quan truyền thông của các ông trùm tẩy chay để mang lợi thế cho Yanukovych. Trong các cuộc biểu tình này, người dân mang cờ và những vật dụng màu da cam để làm biểu tượng, cho nên gọi là Cách mạng Cam.

Thành công đầu tiên của Cách mạng Cam là chứng minh cho Tòa Thượng thẩm tuyên bố hủy bỏ kết quả và tổ chức lại một cuộc bầu tiếp theo, qua đó ngăn chặn việc nắm quyền của Viktor Yanukovych, người có xu hướng chuyên chế rõ rệt ngay từ lúc còn làm thủ tướng nhiệm kỳ trước, và cũng là người thân Nga. Lần này, ứng cử viên dân chủ Viktor Yushchenko đã trúng cử tổng thống, mở đầu nhiệm kỳ đầu tiên của những người thuộc xã hội dân sự theo xu hướng dân chủ và hướng về châu Âu.

Tiếc thay, Tổng thống Yushchenko và thủ tướng của ông, bà Julija Timoschenko không nắm lấy cơ hội để hoàn tất bước đi cách mạng và lãnh đạo đất nước thoát ra khỏi cái bóng cộng sản trong quá khứ để vĩnh viễn đoạn tuyệt với tàn dư Xô viết, đồng thời giải phóng đất nước ra khỏi vấn nạn tham nhũng và những ông trùm kinh tế. Thay vào đó, hai vị này – vốn là biểu tượng của Cách mạng Cam – đã dành hết sinh lực cho những cuộc đấu đá tranh giành quyền lực, bỏ quên lý tưởng dân chủ tự do của phong trào phản kháng. Lời hứa xây dựng khối liên minh Bảo vệ Ukraine (Nasha Ukraine) thành một khối đa số lâu dài hoàn toàn thất bại vì những mưu đồ quyền lực cá nhân. Đó là sự phản bội đối với xã hội dân sự, với thanh niên trí thức trong phong trào, và tất nhiên họ sẽ bị trừng phạt: cả hai đều thất cử trong nhiệm kỳ tiếp theo năm 2010.

Nhưng thành quả sâu xa hơn của Cách mạng Cam là đã khơi dậy ý thức quốc gia và bản sắc dân tộc vốn tiềm tàng trong con người Ukraine, nhưng chưa có cơ hội bộc phát. Suốt 13 năm sau ngày độc lập, ranh giới chính trị, văn hóa, xã hội và kinh tế giữa Ukraine và Nga rất mờ nhạt. Hầu hết mọi người ở hai bên bờ biên giới tiếp tục xem số phận của hai dân tộc như đã được đan quyện vào nhau không thể nào tháo gỡ. Ukraine đã thực hiện rất ít nỗ lực để đoạn tuyệt với quá khứ thời Xô viết. Thay vào đó, nhiều quan chức thời đó vẫn tại vị. Và thật đáng ngạc nhiên, một chiếc búa liềm khổng lồ thời Xô viết vẫn tiếp tục lấp ló trên Quảng trường Độc lập ở trung tâm của Kyiv cho đến gần đây nhất là năm 2003. Vào năm 2004, với phản ứng chính trị thô thiển của Tổng thống Nga Putin đối với Cách mạng Cam, ý nghĩ nói trên bị thay đổi triệt để khi hàng triệu người Ukraine được huy động đứng dậy để bảo vệ tự do bầu cử [xem xem Dickinson].

Những cuộc biểu tình phản kháng năm 2004 còn đóng vai trò đánh thức dân tộc, thiết lập nền tảng dân chủ mới cho Ukraine và đưa đất nước này vào con đường phân cách rõ rệt với nước Nga của Vladimir Putin ngày càng tỏ ra độc tài. Kể từ cuộc Cách mạng Cam, Ukraine đã tiếp tục tổ chức tám cuộc bầu cử trên bình diện quốc gia mà không bao giờ chứng kiến sự trở lại của những cuộc đàn áp chính trị và gian lận bầu cử vốn thường xảy ra ở những nước hậu Xô viết. Thay vào đó, các cuộc bầu cử tự do và công bằng đã trở thành tiêu chuẩn, cùng với sự chuyển giao quyền lực một cách hòa bình. Thành công này đã củng cố ý thức của người Ukraine về tự do dân chủ, về sức mạnh của xã hội dân sự, về bản sắc châu Âu của mình và làm sâu sắc thêm tâm lý đoạn tuyệt khỏi nước Nga độc tài.

Ngoài ra, cuộc Cách mạng Cam đã đánh thức tư duy phản kháng của đám đông thầm lặng khi chọn người đại diện cho mình trong hệ thống quyền lực. Họ không còn an phận trước sự sắp xếp của giới chóp bu đang nắm quyền, họ thành lập hoặc tham gia tích cực vào các lực lượng đối lập chính trị. Họ nâng ý thức chống tham nhũng từ những phát biểu bất mãn trên phương tiện truyền thông, thành hành động thực tiễn để quét sạch thành phần sâu mọt ra khỏi những cơ quan đại diện.

Cách mạng Cam cũng là một bước ngoặt quan trọng đối với các phương tiện truyền thông đại chúng ở Ukraine. Trước năm 2004, các phương tiện truyền thông chính thống của Ukraine đã phải chịu sự kiểm soát chặt chẽ của hệ thống kiểm duyệt, tức là những người chủ yếu quyết định chương trình và nội dung tin tức. Khi quy mô của sự ủng hộ của công chúng đối với các cuộc biểu tình trở nên không thể bỏ qua, kênh này sang kênh khác đã phá vỡ quy định với các nhà chức trách và bắt đầu phát sóng đưa tin khách quan về các sự kiện diễn ra trên Maidan. Không có chính phủ Ukraine tiếp theo nào có thể đảo ngược sự việc. Tất nhiên, không gian thông tin của Ukraine vẫn chưa hoàn hảo. Tuy nhiên, các sự kiện của Cách mạng Cam đóng vai trò là một bước ngoặt trong quá trình chuyển đổi từ chế độ kiểm duyệt tập trung của nhà nước sang chế độ đa phương tiện truyền thông. Điều này đã có ảnh hưởng sâu sắc đến toàn xã hội Ukraine, định hình cách thức đất nước cảm nhận về bản thân và tạo ra mảnh đất màu mỡ cho việc củng cố một xã hội dân sự lành mạnh.

Cách mạng Cam đã chỉ cho mọi người tác dụng của chính sách đối lập trong quốc hội và các cơ quan đại diện sẽ mang lại cơ hội và thách thức nào. Đó là cuộc đấu tranh sống còn giữa một bên là thế lực hủ bại lãnh đạo bởi cựu tổng thống Kutschma, được tăng cường sức lực, phương tiện và tiền bạc bởi các ông trùm kinh tế, và bên kia là xã hội dân sự không quyền lực, không phương tiện, mà chỉ có một tấm lòng và quyết tâm. Cuối cùng thì Viktor Yushchenko và xã hội dân sự đã quét sạch tập đoàn tham nhũng và các ông trùm kinh tế ra khỏi vị trí quyền lực. Chỉ qua Cách mạng Cam, người dân mới hiểu thấm thía một câu trong hiến pháp: “Nhân dân là người sinh ra chủ quyền và là cội nguồn của sức mạnh Ukraine”.

Cựu đại sứ Mỹ ở Ukraine, William Green Miller nhận xét về Cách mạng Cam dưới một khía cạnh khác: “Thắng lợi của tri thức, quyết tâm và lòng can đảm là đã gom được một đám đông hợp pháp, ôn hòa, cách mạng thành một lực lượng chính trị được tổ chức chặt chẽ. Tất nhiên là có một nghịch lý, nếu không nói là mâu thuẩn trong một trào lưu vừa hợp pháp vừa mang bản chất cách mạng. Trong trường hợp này, hành động cách mạng là đã tiêu diệt một chế độ thối nát, điều này cũng là chuyện hợp pháp của cả phong trào trong bối cảnh lịch sử Ukraine. Làm thế nào để đám đông thực hiện được chuyện này một cách ôn hòa không bạo lực, đó là sự thần kỳ của Cách mạng Cam. Là người đã chứng kiến phong trào Maidan suốt ba tuần, tôi có thể cảm nhận hạnh phúc và niềm hãnh diện của người Ukraine. Họ có niềm tin rằng, họ đã đứng lên từ tư thế quỳ gối trước đây, và giờ đây họ đứng dậy mãi mãi trong tư cách của những người tự do”.

CÁCH MẠNG EUROMAIDAN 2014

Ngày 21 tháng 11 năm 2013, dưới sức ép của Nga, Tổng thống Ukraine Viktor Yanukovych từ chối phê chuẩn hiệp ước liên kết với Liên hiệp châu Âu, mặc dù hai bên đã thỏa thuận với nhau từ một năm trước. Sinh viên và dân chúng ồ ạt xuống đường phản đối, tạo thành một phong trào phản kháng chưa từng có trong lịch sử châu Âu, một đợt hoạt động sôi nổi mà sau này được gọi là cuộc Cách mạng Euromaidan. Khi cảnh sát dùng bạo lực để đàn áp phong trào, những cuộc biểu tình càng được nhiều người dân ủng hộ. Thường xuyên mỗi ngày có khoảng 800.000 người biểu tình tụ tập tại quảng trường Độc Lập. Họ còn chiếm đóng các công sở chung quanh quảng trường và đòi hỏi tổng thống từ chức.

Đạo luật mới của quốc hội giữa tháng giêng 2014 nhằm cấm tự do phát biểu và tự do hội họp có tác dụng như đổ thêm dầu vào lửa. Không những không ai sợ đạo luật mới, mà cuộc biểu tình càng tăng cường với những thanh niên sinh viên sẵn sàng đối đầu với bạo lực. Khi cảnh sát thẳng tay đàn áp bằng vũ khí sát thương, làm cho 100 người chết và 1000 bị thương trong ba ngày 18, 19 và 20 tháng giêng, các cuộc biểu tình càng leo thang, mỗi ngày có hàng triệu người xuống đường, không những ở thủ đô Kyiv mà cả những thành phố lớn khác. Và cứ thế kéo dài cho đến lúc Tổng thống Viktor Yanukovych phải trốn chạy sang Nga ngày 21 tháng hai. Cuộc cách mạng đã thành công. Quốc hội bầu tổng thống tạm thời và thành lập chính phủ lâm thời trước khi một cuộc bầu cử mới sẽ được tổ chức ba tháng sau. Hậu quả trực tiếp vài tuần sau là Nga tiến hành thâu tóm bán đảo Crimea, và với sự trợ lực của quân đội Nga, nhóm ly khai ở Donbass chiếm đóng một phần lãnh thổ thuộc hai tỉnh Donetsk và Luhansk.

Hình ảnh nổi bật nhất trong các cuộc biểu tình là lá cờ Liên Âu màu xanh, vốn từ lâu ở Ukraine đã trở thành hình ảnh huyền thoại của một không gian dân chủ, pháp quyền, phồn thịnh kinh tế, nhân quyền, tự do tư tưởng và nếp sống tự do, một không gian mà giới thanh niên sinh viên Ukraine mơ ước được trở thành một thành viên, và khi thấy giấc mơ có thể bị cướp đi, họ sẵn sàng làm mọi chuyện để giành lại. Có người đã chết khi trong tay vẫn còn ôm lá cờ Liên Âu. Đó là động cơ chính yếu của Cách mạng Euromaidan, và qua đây nó đã mở đường cho Ukraine bắt đầu một kỷ nguyên mới của dân chủ tự do, và sẽ không còn những chính trị gia độc tài có cơ hội nắm lại quyền lực.

Chuyên gia về chiến lược phản kháng bất bạo động, giáo sư Maciej Bartkowski của đại học John Hopkins nhận xét: “Cách mạng Maidan không chỉ là sự chiếm đóng các công sở trong không gian đô thị, mà nó là một hiện tượng tâm lý hết sức sâu xa, tác động lên cảm xúc của người dân – tình yêu quê hương, sự giận dữ với chế độ, sự xấu hổ với cách mà chính phủ đối xử với công dân của mình, niềm hy vọng vào thắng lợi cuối cùng của đám đông được tổ chức, hay nói cách khác, Maidan là sự giải phóng của ý thức và cảm xúc vốn đã bị giam cầm từ lâu – Trong ba tháng phản kháng bất bạo động chống lại chế độ Yanukovych,  người Ukraine đã tỏ ra có năng lực tự tổ chức để tạo ra một lực lượng thực sự có chủ đích. Hơn một trăm nhà khoa học đã tham gia diễn đàn khoa học được thành lập trên Maidan. Đại học mở Maidan đã tổ chức hàng trăm bài giảng và diễn đàn thảo luận trong thời gian chiếm đóng để thông báo tin tức và giáo dục chính trị”.

Cuộc phản kháng bất bạo động, tập trung vào việc chiếm đóng Maidan, đã sử dụng một chiến thuật mà người Ukraine đã thành công rực rỡ trong Cách mạng Cam mười năm trước đó. Mười năm sau Cách mạng Cam, người Ukraine đã một lần nữa chứng minh rằng họ có thể đánh bại một chế độ độc tài và thối nát thông qua việc sử dụng có tổ chức các cuộc phản kháng bất bạo động của dân chúng. Một số người có thể sẽ ca ngợi những hành động bạo lực anh hùng mà một nhóm nhỏ các chiến binh Maidan đã thực hiện chống lại lực lượng cảnh sát, nhưng nói cho cùng, bạo lực không phải là sức mạnh chiến lược đã hạ bệ chế độ Yanukovych. Thay vào đó, bất bạo động và kỹ luật đã tạo nên chiến công vang dội trong cuộc kháng chiến của người dân. Với tinh thần bất bạo động, việc chế độ đàn áp người dân không có vũ khí đã gây phản tác dụng và việc bất phục tùng của nhân viên công lực thuộc chế độ đã làm lung lay chính phủ, khiến Tổng thống Yanukovych phải chạy trốn sang Nga.

Cách mạng Euromaidan đã chứng tỏ một năng lực tổ chức tuyệt hảo của xã hội dân sự và những người lãnh đạo. Làm thế nào để dự kiến hoàn hảo một chương trình nghị sự ăn khớp từng ngày, từng giờ, từng phút cho những cuộc biểu tình kéo dài suốt ba tuần với hàng trăm ngàn người, ở những không gian khác nhau? Làm thế nào để thống nhất sáng kiến phải làm gì, làm như thế nào, ai làm, ai phát biểu, ở đâu? Làm thế nào để giải quyết vấn đề hậu cần cho hàng trăm ngàn người kiên nhẫn ngồi lỳ trên quảng trường suốt nhiều ngày liên tục, trong đó có hàng chục ngàn người từ nhiều địa phương khác đến tham gia và đang cần nơi trú ngụ về đêm? Làm sao để quản lý việc nấu ăn tại chỗ để phục vụ cho hàng trăm ngàn người biểu tình, với hàng ngàn người phục vụ, hàng triệu bộ bát dĩa? Làm sao để quản lý một khối lượng vật chất khổng lồ của thực phẩm, áo quần, hàng vạn chăn mền, hàng ngàn lều bạt, hệ thống âm thanh, phương tiện truyền thông, in truyền đơn, biểu ngữ, đèn nến cho biểu tình ban đêm? Tất cả những yếu tố đó được tổ chức lại với nhau, ăn khớp từng ngày, từng giờ, từng phút. Đúng là một thành quả khổng lồ về năng lực tổ chức. Quả đúng là một đoàn quân không có vũ khí nhưng đầy năng lực tổ chức của một đội quân bách chiến bách thằng.

Khác với Cách mạng Cam chỉ nhắm đến hệ thống chính trị để tấn công, Cách mạng Euromaidan còn nêu đích danh một thủ phạm không kém phần quan trọng đã gây ra nhiều đình đốn trong chính trị và bất bình đẳng trong kinh tế xã hội, đó là những ông trùm kinh tế. Từ đầu cuộc cách mạng, người Ukraine đã tiến hành tẩy chay các sản phẩm và công ty thuộc sở hữu hoặc có quan hệ mật thiết với các ông trùm đang ủng hộ chế độ. Họ đã xác định được hơn 200 công ty từ khắp Ukraine, từ các tổ chức tài chính như ngân hàng, đến nhà hàng, khách sạn, trung tâm mua sắm, đại lý xe hơi, công ty truyền thông trực tuyến, nhà in, đồ uống có cồn cho đến các công ty sữa. Có thông tin cho rằng giá cả một số sản phẩm giảm sút do cung vượt cầu. Một số công ty đã phải đóng gói lại sản phẩm của họ trong bao bì không có nhãn hiệu để giành lại khách hàng. Doanh số bán hàng của một số sản phẩm bị tẩy chay giảm xuống hơn một nửa ở thủ đô Kyiv.

***

Tóm lại, hai cuộc cách mạng của Ukraine khởi đầu từ Maidan đã có tác động quyết định đến sự phát triển dân chủ và các nỗ lực xây dựng đất nước. Họ đã mang lại cho người Ukraine cảm giác tự tin, tự kiểm soát được vận mệnh của chính họ đồng thời giúp nuôi dưỡng những truyền thuyết mới của dân tộc. Điều này đã giúp xã hội Ukraine, nhất là giới trí thức trẻ, vượt ra khỏi sự thụ động chính trị và những bản sắc chung chung của quá khứ Xô viết. Trong khi Putin tiếp tục nhấn mạnh rằng người Nga và người Ukraine là “một dân tộc”, thì hai cuộc cách mạng ở Maidan đã cung cấp bằng chứng rất thuyết phục rằng, hai nước thực sự rất khác nhau và hiện đang đi theo hai đường hoàn toàn trái ngược nhau.

./.

Ghi chú: Loạt bài này là một phần của cuốn sách 300 trang viết đầu năm 2022, ngay sau khi chiến tranh Ukraine bùng phát. Cuối cùng, công ty sách vẫn không xin được giấy phép xuất bản, (có lẽ nhận định thời sự không phù hợp với ban tuyên giáo chăng?). Cho nên tác giả chỉ giữ lại phần biên khảo lịch sử mang tính phi thời gian, gồm ba chủ đề:

(1) quan hệ giữa Đức – Nga – Ukraine,

(2) quan điểm lịch sử của Putin về Ukraine và

(3) lịch sử hình thành bản sắc dân tộc Ukraine.

Bài này là phần 4 (phần cuối) của chủ đề số (3) ở trên.

Tôn Thất Thông, cập nhật tháng 10 năm 2025

Xem lại 4 bài và tải PDF:

PHẦN 1: COSSACK VÀ BẢN SẮC DÂN TỘC UKRAINE

PHẦN 2: Thế kỷ dài đấu tranh cho chủ quyền quốc gia

PHẦN 3: 30 năm độc lập – Dưới chiếc bóng quá khứ

PHẦN 4: Hai cuộc cách mạng bất bạo động

Trở về trang chủ
Xem thêm các bài viết và dịch của Tôn Thất Thông

Tài liệu tham khảo

(Các tài liệu sau đây được sử dụng cho các phần 1 – 4)

1. Applebaum, Anne (1) – Red Famine. Stalin’s war on Ukraine (Nạn đói đỏ. Chiến tranh của Stalin lên Ukraine). Nhà xuất bản Penguin Books 2018. ISBN 978-0-141-97828-4.
2. Applebaum, Anne (2) – Phỏng vấn bởi Wolfram Eilenberger, Đài Truyền thông Thụy Sĩ (SRF) trong loạt Điểm sáng của triết học: Von Stalin zu Putin – Das Erbe des Totalitalismus (Từ Stalin đến Putin – Gia tài của chủ nghĩa toàn trị). https://www.srf.ch/play/tv/sternstunde-philosophie/video/anne-applebaum-von-stalin-zu-putin—das-erbe-des-totalitarismus?urn=urn:srf:video:b4cc2f91-2148-45cf-931b-2ae5c9cea166
3. Bartkowski, Maciej: Gewaltlose Widerstand in gewaltgeladener Situation (Phản kháng bất bạo động trong tình huống có bạo lực). https://www.bpb.de/themen/europa/ukraine/181536/analyse-die-maidan-revolution-in-der-ukraine-gewaltloser-widerstand-in-gewaltgeladener-situation/
4. Dickinson, Peter: How Ukraine’s Orange Revolution shaped twenty-first century geopolitics? (Cách mạng Cam tại Ukraine đã định hình địa chính trị thế kỷ 21 như thế nào?). https://www.atlanticcouncil.org/blogs/ukrainealert/how-ukraines-orange-revolution-shaped-twenty-first-century-geopolitics/
5. Haran, Olexiy: Wie hat sich die Ukraine seit der Unabhängigkeit entwickelt? (Ukraine phát triển thế nào từ khi độc lập?). https://www.bpb.de/themen/europa/ukraine/341251/kommentar-wie-hat-sich-die-ukraine-seit-der-unabhaengigkeit-entwickelt/
6. Harari, Yuval Noah – Imperiale Kriege lohnen sich nicht mehr (Chiến tranh đế quốc không còn ích lợi gì).Phỏng vấn bởi Christian Staas, ZEIT Online 22-4-2022. https://www.zeit.de/2022/17/yuval-noah-harari-russland-ukraine-krieg/komplettansicht
7. Kappeler, Andreas (1) – Die Ukraine, ein Land zwischen Ost und West (Ukraine ở giữa đông và tây). Info Aktuell số 28/2015 của Bundeszentrale für Politische Bildung (Trung tâm Giáo dục Chính trị Liên bang Đức).
8. Kappeler, Andreas (2) – Die Kosaken. Geschichte und Legende (Người Cossack. Lịch sử và truyền thuyết). Nhà xuất bản C.H. Beck Verlag 2013. ISBN 978-3-406-64676-8.
9. Kappeler, Andreas (3) – Revisionismus und Drohungen (Chủ nghĩa xét lại và sự đe dọa). Tạp chí OSTEUROPA, Tháng 7/2021, Trang 67–76
10. Marples, David R.: 30 Jahre ukranische Unabhängigkeit (30 năm độc lập Ukraine). https://www.bpb.de/themen/europa/ukraine/341259/kommentar-30-jahre-ukrainische-unabhaengigkeit/
11. Minakov, Mykhailo: Drei Jahrzehnte der ukranischen Unabhängigkeit (Ba thập niên độc lập Ukraine). https://www.bpb.de/themen/europa/ukraine/341260/kommentar-drei-jahrzehnte-der-ukrainischen-unabhaengigkeit/
12. Portnov, Andrij: Dreizig Jahre Unabhängigkeit. Quo Vadis, Ukraine? (Ba mươi năm độc lập. Đi về đâu, Ukraine?). https://www.bpb.de/themen/europa/ukraine/341262/kommentar-dreissig-jahre-unabhaengigkeit-quo-vadis-ukraine/
13. Rjabtschuk, Mykola: Unabhängig, aber sowjetisch? (Độc lập, nhưng giống Xô viết?). https://www.bpb.de/themen/europa/ukraine/341263/kommentar-unabhaengig-aber-sowjetisch/
14. Schaeffer, Ute – Ukraine. Reportage aus einem Land im Aufbruch (Ukraine. Tường trình từ một quốc gia đang chuyển hóa). Nhà xuất bản Klaus Wagenbach Berlin. ISBN 978-3-8389-0589-1.
15. Scherbakowa, Irina và Karl Schlögel – Der Russland-Reflex (Phức hợp Nga). Nhà xuất bản Edition Körber-Stiftung. ISBN 978-3-89684-169-8.
16. Starovoyt, Irina: Welche Bedeutung hat das Ende der Sowjetunion für die heutig Ukraine? (Chấm dứt thời Xo Viết có ý nghĩa gì cho Ukraine ngày nay?). https://www.bpb.de/themen/europa/ukraine/341265/kommentar-welche-bedeutung-hat-das-ende-der-sowjetunion-fuer-die-heutige-ukraine/
17. Sumlenny, Serjei – Die Parlamentswahlen 2019 in der Ukraine (Bầu cử quốc hội 2019 tại Ukraine). https://www.bpb.de/themen/europa/ukraine/294073/analyse-die-parlamentswahlen-2019-in-der-ukraine-k-ein-sprung-ins-ungewisse/
18. Widmann, Arno – Điểm sách “Entscheidung in Kiew. Die Chronik eines angekündigten Todes” của Karl Schlögel (Quyết định ở Kiew. Biên niên sử của một cái chết được báo trước). https://www.fr.de/kultur/gesellschaft/karl-schloegel-entscheidung-in-kiew-die-chronik-eines-angekuendigten-todes-91381527.html
19. ZDF History – Im Fadenkreuz Moskaus: Die Geschichte der Ukraine (Trong gọng kềm của Moscow: Lịch sử Ukraine). https://www.zdf.de/dokumentation/zdf-history/die-geschichte-der-ukraine-100.html

Tác giả

Tôn Thất Thông tốt nghiệp đại học Saigon năm 1968, du học Đức và tốt nghiệp đại học Karlsruhe, làm việc ở Đức, Úc và Mỹ, hiện sinh sống ở ngoại ô Frankfurt. Trong 15 năm sau này, Tôn Thất Thông tập trung nghiên cứu lịch sử kinh tế và lịch sử văn minh châu Âu. Đã xuất bản: Vươn Lên Từ Vực Thẳm (Kinh tế hậu chiến Đức, xuất bản năm 2017), Thần Kỳ Kinh Tế Tây Đức (2019), Adam Smith trong 60 phút (2020, sách dịch), và khoảng 100 bài biên khảo với những chủ đề nói trên.